Przegląd lingwistyczny

Krótka charakterystyka

Podobnie jak język polski i standardowy język białoruski, przedstawione tu odmiany należą do języków fleksyjnych, w których występuje odmiana np. czasownika m.in. przez czas, osobę; rzeczownika m.in. przez liczbę, przypadek.


Dialekty ukraińskie - red.mapy: Jacek Cieślewicz.

Gwary nadsańskie

W gwarach nadsańskich wspólnosłowiańskie [i] realizowane jest jako [i] niezmiękczające poprzedzającej spółgłoski, np. худіті ‘chodzić’, маліна ‘malina’, w odróżnieniu od standardowego ukraińskiego ходити, малина. Natomiast starosłowiańskie [ѣ] (jać) realizowane jest jako [і] zmiękczające poprzedzającą samogłoskę, podobnie jak w ukraińskim standardzie, np.  д'іўка ‘dziewka’.
Charakterystyczne dla zachodniej części gwar nadsańskich jest przejście słowiańskiego [e] w ['у/ю], np. прынюс ‘przyniósł’, матюр ‘matka’, тютка ‘ciotka’, мнют ‘miód’, люх ‘legł’ (Łesiw 1997: 200Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
).
W gwarach nadsańskich występuje fleksyjny sufiks -ом w miejsce standardowego ukraińskiego -ою, -ею w przymiotnikach oraz zaimkach, np. з ньом ‘z nią’, з добром бабом ‘z dobrą babą’, з пшеницьом‘z pszenicą’– co przypomina dialekty rusińskie. Niemniej jednak spotykane są też znane z innych gwar ukraińskich końcówki: -оў, -уў, -еў, -іў, np. рукоў ‘ręką’, кривеў ‘krwią’, смертіў ‘śmiercią’ (Łesiw 1997: 207Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
). Funkcję wołacza w przypadku niektórych rzeczowników spełnia mianownik; często wołacz tworzony jest poprzez usunięcie ostatniej samogłoski, np. мам‘mamo’, Марын‘Maryno’, Петр ‘Piotrze’. W narzędniku liczby mnogiej pojawiają się wariantywne końcówki nawiązujące do dawnej liczby podwójnej, np. пальціма ‘palcami’, госціма ‘gośćmi’, жінцєма ‘kobietami’. W mianownikach rodzaju żeńskiego i nijakiego w połączeniu z liczebnikami 2, 3, 4 pojawiają się szczątkowe formy nawiązujące do liczby podwójnej, np. дві руці ‘dwie ręce’, штыры сістрі ‘cztery siostry’, дві сілі ‘dwie wsie’. Celownik zaimka przybiera formy enklityczne (tzn. krótkie formy tworzące zestrój akcentowy z wyrazem, z którym się łączą), np. мі  ‘mi’, ті  ‘ci’, сі ‘sobie’, ï  ‘jej’. Zaimki wskazujące, właściwe gwarom nadsańskim to: той ‘ten’, тута́‘ta’, туто́ ‘to’ (por. standardowe formy цей, ця, це), ти, туты ‘ci’ (por. standardową formę ці). Charakterystyczne, bo wyróżniające się na tle innych odmian ukraińskich, są formy liczebników 1 i 4 (єдін, штыры [1przyp01 / komentarz/comment /
[ы] – słowiańska samogłoska tylna, podobnie jak [i, y] (cyryliczne [u]) przymknięta i niezaokrąglona.
]) oraz 11-30 (11 – ïдинайці, 12 – дванайці, 20 – двайці, 30 – трыйці). Czasowniki kończące się na -ти posiadają ściągnięte formy typu: гадам, гадаш, гадат.
Podobnie jak w innych dialektach zachodnioukraińskich czas przyszły tworzony jest przy pomocy czasownika бути oraz odpowiedniej formy imiesłowu czasu  przeszłego, np. будімо ïлі, буду спала (Łesiw 1997: 207-211Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
).
Gwary nadsańskie sąsiadowały, tworząc na pograniczu odmiany przechodnie, z gwarami bojkowskimi, łemkowskimi i naddniestrzańskimi (w tym i baciuckimi – występującymi we wsiach Werchrata i Lubycza Królewska, a także na terenie Ukrainy; nazwa wywodzi się od słowa батю ‘ojciec’) (Łesiw 1997: 154, 156Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
).

Gwary naddniestrzańskie

Gwary naddniestrzańskie w zestawieniu ze standardowym językiem ukraińskim charakteryzują się podniesieniem samogłosek, np. [e>i], [o>u], tzw. ukanie; [a>e], stąd виселий, дівідісєт ‘dziewięćdziesiąt’, рубити ‘robić’, місіць ‘miesiąc’. Z kolei samogłoska [a] przed półsamogłoską [ў/в]  zostaje zwężona, cofnięta i zaokrąglona (wg Kazimierza Dejny), np. споў ‘spał’, зоўтра ‘jutro’, проўда ‘prawda’ (Łesiw 1997: 233Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
). Charakterystyczna jest też wymowa [и] po spółgłoskach tylnojęzykowych, np. кєдати ‘rzucać’, буракє ‘buraki’, глухєй ‘głuchy’. Na początku wyrazów przed [o] i [u] pojawia się nagłos w postaci [ў/в], np. ўохота ‘ochota’, вулиця ‘ulica’. Jest to niekoniecznie odmienne od standardu ukraińskiego, ale kontrastuje choćby z gwarami wołyńskimi, por. гулиця ‘ulica’. Występuje też kilka cech w wymowie spółgłosek szczelinowych i zwarto-szczelinowych zbliżających wymowę naddniestrzańską do polskiej, tu przede wszystkim: brak palatalizacji w sufiksach -ський, -цький, -сько, -ець, jak również wymowa [ст', зд'], jak [сц', здз'] (Łesiw 1997: 233-234Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
).
Narzędnik w gwarach naddniestrzańskich przybiera końcówkę -оў, -еў (a nie znaną z języka standardowego -ою, -ею), np. дорогоў ‘drogą’, четвертеў часеў. Charakterystyczna jest końcówka -е (-і) zamiast -я w rzeczownikach typu житє ‘życie’, насінє ‘nasiono’ – z punktu widzenia języka ukraińskiego jako całości jest to zachowana cecha archaiczna (Łesiw 1997: 235Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
). Podobnie jak w gwarach nadsańskich, celownik zaimka osobowego przybiera formy enklityczne: дай ми ‘daj mi’, принесу ти ‘przyniosę ci’, поспиш си ‘pośpisz sobie’, занеси му ‘zanieś mu’; podobnież biernik: возьми го ‘weź go’ i celownik дай ï ‘daj jej’. Osobliwe są też inne formy zaimków w przypadkach zależnych: від негу ‘od niego’, ïму ‘jemu’, з негу ‘z niego’, в нім ‘w nim’, за ню ‘za nią’, ю ‘ją’, при ні ‘przy niej’ (Łesiw 1997: 236Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
).
Na szczególną uwagę zasługują naddniestrzańskie formy czasu przeszłego zawierające pozostałości odmiany czasownika posiłkowego бути – owe zakończenia: -ïм, -м, -ïс, -с, -сму, -сте (-сти) bywają dołączone do czasownika, np. пив'ïм ‘piłem’, пив'ïс ‘piłeś’, пилисму ‘piliśmy’, пилисти ‘piliście’. Mogą też dołączyć się do innego słowa stojącego przed czasownikiem, np. добри-сти заспівали ‘dobrześmy zaśpiewali’, хрін-ісму повикопували ‘chrzan żeśmy powykopywali’.
Tak jak ma to miejsce w gwarach nadsańskich, również w naddniestrzańskich w czasie przyszłym użyty zostaje imiesłów czasu przeszłego, np. я буду писав, ми будем ходили, будети знали.
Partykuła ся (сі, сє) nie jest przywiązana do czasownika jak w standardowym języku ukraińskim – pojawia się również na pozycjach przed czasownikiem, jak np. сусіді сі шось посварили ‘sąsiedzi się trochę pokłócili’ (Łesiw 1997: 235-237Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
).

Gwary wołyńsko-chełmskie

W gwarach wołyńsko-chełmskich w sąsiedztwie półspógłosek (głoski przy artykulacji których następuje zwarcie i jednocześnie otwarcie innego kanału ustnego lub nosowego) [м], [н], [р], [л], szczelinowych [ч], [ж], [ш] i po spółgłoskach wargowych oraz przedniojęzykowych zamiast znanego ze standardowego języka ukraińskiego akcentowanego [е] pojawia się [а], np. замлю ‘ziemię’, траба ‘trzeba’, сташкою ‘ścieżką’. W sylabach zamkniętych staroruskie  [o] przybiera nie tylko formę [і], jak w standardowym języku ukraińskim, ale także [у] i [и], np. сеструв ‘sióstr’, хлопцюв ‘chłopców’; стил ‘stół’, ничка ‘nocka’, тилькі ‘tylko’. Charakterystyczna jest niższa realizacja [и] jako [е], np. реба ’ryba’, села ‘siła’. Tak samo jak w gwarach naddniestrzańskich i nadsańskich, w wołyńsko-chełmskich występuje tzw. ukanie, a więc wymowa nieakcentowanego [o] jako [у/u], np. ўувечка ‘owieczka’, курова ‘krowa’, кусувеця ‘sianokos’, куневі ‘koniu’ (Łesiw 1997, 268-269Łesiw 1997 / komentarz/comment/r /
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
).

Gwary przeniesione na ziemie zachodnie i północne

Jarczak (1972Jarczak 1972 / komentarz/comment/r /
Jarczak, Danuta 1972. „Niektóre osobliwości przemieszczonej gwary ukraińskiej w powiecie stargardzkim województwa szczecińskiego”, Zeszyty Naukowe 6: 41-54. Szczecin: Uniwersytet Poznański im. Adama Mickiewicza. Wyższa Szkoła Nauczycielska w Szczecinie.
) opisała przeniesioną gwarę typu przejściowego wołyńsko-naddniestrzańskiego z miasteczka Ińsko, wsi Czarnikowo oraz wsi Bobrowniki (obecnie powiat stargardzki województwa zachodniopomorskiego). Ukraińskojęzyczni mieszkańcy tego obszaru zostali deportowani ze wsi Łubów powiatu hrubieszowskiego. Łubów po zmianie granicy w 1951 r. znalazł się na terytorium Ukraińskiej SRR.
W języku starszego pokolenia, podobnie jak w opisanych wyżej gwarach naddniestrzańskich, przed [u̯] występowała zwężona głoska [oͣ], np. proͣu̯da ‘prawda’, moͣu̯ ‘miał’, doͣu̯ ‘dał’. Jednak wśród młodszego pokolenia głoska ta podwyższyła miejsce artykulacji, np. praͦu̯da ‘prawda’, maͦu̯ ‘miał’ (Jarczak 1972: 42Jarczak 1972 / komentarz/comment/r /
Jarczak, Danuta 1972. „Niektóre osobliwości przemieszczonej gwary ukraińskiej w powiecie stargardzkim województwa szczecińskiego”, Zeszyty Naukowe 6: 41-54. Szczecin: Uniwersytet Poznański im. Adama Mickiewicza. Wyższa Szkoła Nauczycielska w Szczecinie.
).
W starszym pokoleniu zjawisko ukaniakubity ‘kobiety’, mułuda // muͦłuͦda ‘młoda’, huvuryły // huͦvuͦryły ‘mówiły’. W młodszym pokoleniu miejsce artykulacji zdecydowanie się obniżyło w kierunku głoski [o], np. ǯaǯȯ ‘dziadek’, kȯsteł ‘kościół’ (Jarczak 1972: 43Jarczak 1972 / komentarz/comment/r /
Jarczak, Danuta 1972. „Niektóre osobliwości przemieszczonej gwary ukraińskiej w powiecie stargardzkim województwa szczecińskiego”, Zeszyty Naukowe 6: 41-54. Szczecin: Uniwersytet Poznański im. Adama Mickiewicza. Wyższa Szkoła Nauczycielska w Szczecinie.
).
Na miejscu [h] niekonsekwentnie pojawia się [g], np. guͦspuͦdyńi, vargi, ale też huͦspuͦdyńi, huͦspuͦdar.
Występujących w gwarze zaimków wskazujących cei̯, ceˈi̯i, sei, seii, se, toˈi̯i // teˈi̯i, tiˈi̯i // ti (‘ten’, ‘tamten’) używa się bez rozgraniczenia ich znaczenia (Jarczak 1972: 47Jarczak 1972 / komentarz/comment/r /
Jarczak, Danuta 1972. „Niektóre osobliwości przemieszczonej gwary ukraińskiej w powiecie stargardzkim województwa szczecińskiego”, Zeszyty Naukowe 6: 41-54. Szczecin: Uniwersytet Poznański im. Adama Mickiewicza. Wyższa Szkoła Nauczycielska w Szczecinie.
).
Czasowniki w trzeciej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego mają głównie końcówkę twardą, np. robyt ‘robi’, xodyt ‘chodzi’, ale pojawiają się też formy bez końcowego -t, np. roby, vyxody (Jarczak 1972: 48Jarczak 1972 / komentarz/comment/r /
Jarczak, Danuta 1972. „Niektóre osobliwości przemieszczonej gwary ukraińskiej w powiecie stargardzkim województwa szczecińskiego”, Zeszyty Naukowe 6: 41-54. Szczecin: Uniwersytet Poznański im. Adama Mickiewicza. Wyższa Szkoła Nauczycielska w Szczecinie.
).
Zachowane są znane z gwar naddniestrzańskich formy czasu przeszłego (praeteritum) zawierające ściągniętą formę czasownika buty ‘być’, np. pryi̯šoˈu̯i̯im ‘przyszedłem’, praćuvaˈłyśmoͧ ‘pracowaliśmy’, v́idraˈzužyśmoͧ pišły ‘od razu żeśmy poszli’ (Jarczak 1972: 48Jarczak 1972 / komentarz/comment/r /
Jarczak, Danuta 1972. „Niektóre osobliwości przemieszczonej gwary ukraińskiej w powiecie stargardzkim województwa szczecińskiego”, Zeszyty Naukowe 6: 41-54. Szczecin: Uniwersytet Poznański im. Adama Mickiewicza. Wyższa Szkoła Nauczycielska w Szczecinie.
).
Wśród słownictwa charakterystycznego dla gwary powiatu stargardzkiego Jarczak (1972: 49Jarczak 1972 / komentarz/comment/r /
Jarczak, Danuta 1972. „Niektóre osobliwości przemieszczonej gwary ukraińskiej w powiecie stargardzkim województwa szczecińskiego”, Zeszyty Naukowe 6: 41-54. Szczecin: Uniwersytet Poznański im. Adama Mickiewicza. Wyższa Szkoła Nauczycielska w Szczecinie.
) wymienia: ṕiśćuk ‘pięść’, pt'irka ‘ręcznik do wycierania rąk’, a także polonizmy, które pojawiły się po II wojnie światowej: cyv́iĺny śĺup ‘ślub cywilny’, ĺudiu̯ka ‘lodówka’, praĺka ‘pralka’, ruͦzv́idnyk ‘rozwodnik’. Z języka polskiego zostały też zapożyczone zwroty, np. ładna pohoda ‘ładna pogoda’, vłučyty i vyłučyty radio ‘włączyć i wyłączyć radio’, mai̯ontkovy spravy ‘sprawy majątkowe’.

Charakter przejściowy gwar Pobuża

Czyżewski (1993: 52Czyżewski 1993 / komentarz/comment/r /
Czyżewski, Feliks 1993. „Peryferie językowe a gwary przejściowe (na przykładzie ukraińskich gwar Pobuża przedstawionych w AUM)”, Rozprawy Slawistyczne 6: 37-54.
) uważa, że gwary ukraińskie Pobuża mają charakter przejściowy ukraińsko-polski. Na dowód tego wymienia m.in. następujące cechy tych gwar:

• protetyczne [w] przed [o]  pod wpływem [u̯o] z gwar polskich, np.ˈwozero ‘jezioro’, wos'iń ‘jesień’,
• utrzymanie dawnego [g] zarówno w wyrazach rodzimych, jak i zapożyczonych, np. guzyk ‘guzik’, gl'ugač ‘dzięcioł’,
• rozwój zaimka zwrotnego (dawne słowiańskie *sę) w śe (zamiast s'a), np. my śe naˈdijały ‘mieliśmy nadzieję’,
• celownik zaimka ja jako mi, mńe,
• czas przyszły typu budu χodyu̯ ‘będę chodził’,
• konstrukcje syntaktyczna typu wyščyi̯ od bat'ka ‘wyższy od ojca’ w miejsce wyščyi̯ za bat'ka oraz čekaty na host'i ‘czekać na gości’ w miejsce čekaty hosˈtei̯.